(Nhưng lại biết lướt TikTok từ 3 tuổi)
Sáng chủ nhật rồi, ngồi cà phê cóc, tôi thấy một bà mẹ đang cúi lom khom cột dây giày cho cậu con trai chừng 7 tuổi. Nó thì ngồi vắt chân chữ ngũ, tay cầm iPad, mắt dán vào mấy clip hoạt hình nhảy múa loạn xạ. Bà mẹ vừa cột vừa nói: “Con cột hoài không được, để mẹ làm cho lẹ.”
Tôi nhìn mà buồn cười, rồi chợt thấy buồn thật. Buồn cho một thế hệ đang lớn lên với niềm tin rằng: mình không cần cố, sẽ luôn có người làm thay.
Hồi tôi còn nhỏ, cột dây giày là một “kỹ năng sống” quan trọng lắm. Tập cả tuần, tay cột lệch, nút rối như tổ quạ cũng không ai cột giúp. Nhưng cái cảm giác tự cột được một bên dây giày thôi, cũng khiến tôi thấy mình trưởng thành ghê gớm.
Giờ thì khác. Trẻ con biết vuốt màn hình từ khi còn chưa biết lau mũi. Biết chỉnh filter cho mịn da, nhưng không biết gấp cái áo. Biết chỉ cho cha mẹ xài điện thoại sao cho nhanh, nhưng không biết tự xách cặp mình đi học.
Phản ứng thường thấy của cha mẹ
“Con đang làm gì đấy? Không được! Nào, đưa đây cho mẹ!”
Nghe quen không? Câu này y như nhạc nền trong các gia đình Việt vậy. Hễ thấy con đang loay hoay làm gì đó, rửa chén, gọt trái cây, xếp áo quần hay làm bài tập, là ba mẹ nhảy vào như đội phản ứng nhanh, giành lấy, làm thay, rồi nói thêm một câu “cho nhanh”, “đỡ đổ”, “đỡ mệt”.
Tôi gọi đây là “phản xạ cứu hộ trong vô thức” của nhiều bậc cha mẹ. Nhìn thấy con vụng về là trong lòng ngứa ngáy, muốn can thiệp. Muốn tốt cho con, nhưng hóa ra lại lấy mất của nó cái quyền được tự loay hoay.
Lúc đầu thì con chỉ hơi bối rối. Nhưng dần dà, nó quen luôn với việc “có người làm giúp”. Không làm được là quay qua ngó mẹ. Làm sai là giận, vì không có ai sửa kịp. Mỗi lần bị tước mất cơ hội được thử, được sai, là một lần đứa trẻ học được rằng mình không đủ giỏi, nên thôi khỏi làm. Mà bạn biết rồi đấy, đứa trẻ bị làm thay hoài, lớn lên thành người lớn không dám bắt đầu.
Sự thất bại là một phần của quá trình học hỏi
Trẻ con làm sai là chuyện đương nhiên. Bóc trái chuối cũng có thể nát bét. Viết chữ “g” mà cái đuôi lộn lên trên. Đập trứng mà vỏ nhiều hơn lòng. Nhưng đó là một phần tự nhiên của quá trình lớn lên.
Vấn đề là người lớn hay quá sợ con thất bại. Thấy con lóng ngóng là cắt ngang liền: “Thôi để mẹ!” Nhưng mỗi lần như vậy, là một lần ta cắt đi một cơ hội học của con.
Cái gì cũng cần luyện tập. Mà luyện thì phải có sai. Không có ai chơi đàn lần đầu mà ra bản nhạc. Không ai vừa học nấu ăn đã lên MasterChef. Chỉ có trong lòng mẹ là mong con làm cái gì cũng giỏi ngay lần đầu, chủ yếu là để đỡ… dọn dẹp.
Sự tự quyết trong tâm lý học (Self-Determination Theory)
Tâm lý học gọi cái cảm giác “mình chọn làm điều này vì mình muốn vậy” là sự tự quyết (self-determination). Nó không phải là cái kiểu thích thì làm, không thích thì nghỉ. Mà là cái động lực âm ỉ bên trong mỗi người, thúc đẩy ta học, làm, khám phá… chỉ vì ta thấy nó có ý nghĩa với chính mình.
Theo học thuyết của hai nhà tâm lý học Edward Deci và Richard Ryan, con người có ba nhu cầu tâm lý cơ bản để phát triển bản thân lành mạnh:
- Autonomy (tính tự chủ)
- Competence (năng lực)
- Relatedness (kết nối xã hội)
Mà bạn nghĩ coi, khi cha mẹ cứ giành làm thay, thì cái “Autonomy (tính tự chủ)” kia ở đâu? Con chưa kịp chọn đã bị lấy quyền. Chưa kịp vụng về đã bị sửa lưng. Lâu dần, đứa trẻ không còn cảm giác “việc này là của mình”, mà chỉ thấy “người lớn mới có quyền làm đúng”.
Mình cùng làm nhé
Thay vì nói “Đưa đây cho mẹ làm”, thử đổi thành “Để mẹ làm cùng con nha”. Cũng là giúp đỡ, nhưng với một đứa trẻ, nó giống như được công nhận là con có khả năng.
Cái cảm giác “mình được phép thử và có người đi cùng” tạo ra sự tự tin rất lớn. Làm sai không đáng sợ bằng việc chưa kịp làm đã bị lấy mất cơ hội. Khi có cha mẹ đồng hành, những việc nhỏ xíu trong nhà, như rửa chén, lau bàn, nhặt rau,… bỗng trở thành vui chơi, và là bài học trưởng thành tự nhiên nhất cho con.
Hãy bắt đầu bằng câu đơn giản thôi: “Mình cùng làm nhé!”, và mọi thứ sẽ thay đổi.
Cho con cảm giác “mình làm được”
Tôi không phản đối chuyện ba mẹ thương con, giúp con, làm thay con… Ai làm cha mẹ mà chẳng thế. Nhưng thương đúng cách thì con mới lớn lên đúng hướng. Còn nếu cứ giành làm mãi, thì đến một ngày bạn sẽ thấy đứa trẻ của mình giỏi chụp hình sống ảo, nhưng lúng túng không biết gấp cái áo sơ mi làm sao cho phẳng phiu.
Người ta chỉ thực sự lớn lên khi có quyền cơ bản là tự sai và tự sửa. Hãy thử một ngày trở thành người mẹ chỉ nhìn, tay khoanh lại, nhưng miệng vẫn nói: “Con cứ thử đi, có đổ cũng không sao, rồi mình sẽ cùng làm lại”.
Bạn không thể theo con mãi. Nhưng niềm tin rằng “mình làm được” thì sẽ theo chúng cả đời.
Trần Đức Hưng là tác giả của 5 cuốn sách và là chuyên gia trong lĩnh vực Tâm lý ứng dụng, NLP, Thôi Miên và Nuôi Dạy Con. Anh được chứng nhận là NLP Master Coach của ABNLP và Hypnotherapist của ABH.